PRESS RELEASE:
HO HAU NIA DEPOIMENTO KONA BA EVENTU 11 NOVEMBRO 2013 IHA TIMOR LOROSAE NIA LARAN.

PRESS RELEASE:
HO HAU NIA DEPOIMENTO KONA BA EVENTU.
Iha loron 11 Novembro 2013, ita bele dehan loron ida importante teb-tebes, tamba iha loron ne’e husi loron kraik to’o kalan (durante horas 6) nia laran, ulun bo’ot Resistencia Armada nian tomak, figures mais destakadas hanesan: Xanana, Taur, Lere, Lu Olo, Falur, Sabika, Maukalo, L7, ho seluk-seluk tan halibur ho orgauns soberania Timor Leste nian: membros governo, parlamento, tribunal rekurso, komponentes sociedade civil, representates partidos politicos, hala’o sorumuto ida iha Dili Convention Center, fo sasin ba akontecimento ne’ebe mosu iha 1983, kona ba kontradisaun ne’ebe mosu entre komandantes balun, hasoru Xanana Gusmao iha momento neba hanesan komandante em chefe das FALINTIL.
Kostuma dehan “konflitos iha organizasaun ida nia laran, inevitavel” organizasaun ida dinamika, progressiva hodi buka atinge metas la ses husi konflitos ka diferensas ideas atu enrikece no sai saudavel. Hanesan mos Aristoteles iha biban ida dehan “democracy is interesting because people disagree”. Embora konflitos buat ida normal hanesan mos diferensas ideas, iha ema hotu nia moris, bainhira la uza ho prudencias no inteligencia atu resolve, bele provoka konsequencias dezastrozas, sa tan iha funu laran. Experiencias hatudu no hanorin ita hotu, iha moris lor-loron nia...
Nudar hau akompanha ho atensaun maxima transmissaun live TVTL nian ba povo tomak iha Timor Leste, temi debate ne’ebe modera husi DR Mari Alkatiri akompanha husi ex-deputada Maria Paixao ho Dr. Rui de Araujo. Sira ne’ebe presta deklarasoens hasoru hau Mauk Moruk maka Presidente da Republika, PM Xanana Gusmao, Major General Lere ho mos intervensoens balun sugestoens, klarifikasaun husi Sr. Lu Olo, Maukalo ho hau nia maun L7, alem de sira lubuk ida ne’ebe hamosu perguntas.
Personagem principal ne’ebe tece konsiderasoens barak, no detalhadas durante horas rua resin nia laran maka Sr. Xanana, ne’ebe narra episodios ka eventos ne’ebe hasoru hau, dala ruma liafuan “sarkasticas no gozos” karakteristikas tipikas Xanana nian.
Dala barak sadik hau tan sa la mossu debate ida ne’e…
DR. Mari Alkatiri dehan “sorte Mauk Moruk provoka situasaun ne’e hodi ita bele rona no hatene konteudo historia iha ailaran, entre responsaveis militares sira, se lae karik, falun metin hela, ita la hatene”
Tan sa mak hau la marka presenca?
Publiko tomak hanoin katak hau la mosu, tanba tauk. La los. Hau la mosu tanba rekesitos ne’ebe hau koloka la prenche hanesan:
1. Hau husu atu Bispos sira husi Igreja Catolica mak modera, tanba imparcial; hau la simu atu DR. Mari Alkatiri deit mak sai moderador, tanba ikus mai ne’e, ho razoens financeiras ba mega projecto Oe-Kusse, Xanana mak patraun Mari Alkatiri nia. Dr. Alkatiri esvazia a’an tiha ona, hanesan lider da Oposisaun, horas ne’e sai fali projecto manager Xanana nian.
2. Hau konhece diak Xanana iha funu laran. Xanana possue astucia ida extraordinaria atu orchestra armadilhas ba nia adversarios politicos sira;
3. Se karik hau mossu iha asaun solene horseik iha Dili Convention Center, hau tama “armadilha kah emboskada Xanana nia, ho lia fuan seluk” hau rasik assina hau nia atestado de morte face plano maquievelico no assassino premeditado husi Xanana nia ne’e.
4. Hau sei la halo debate ho Sr. Primeiro Ministro (Bazeia ba karta Presidente da Republica) hodi nune’e hau sei attende deit debate ho Sr. Xanana Gusmao la’os debate ho Sr. Primeiro Ministro da Republica Demokratika Timor Leste i nem taun pouco hodi mos nia kanar hanesan funsoens akumulativos husi Ministro de Defesa no seguransa nia. Atu debate ne’e bele la’o ho justo no demokratiku, laiha intimidasaun no manobras oin-oin no mos ho ma-fe kontra ninia maluk veteranus ninia dignidade no nia vida.
Ho razaun hirak ne’e, maka hau deside la marka presenca no hanoin hadi’a ba oportunidade seluk.
Bainhira maka hau marka prezensa atu presta deklarasaun ruma?
Funu hotu ona, buat ne’ebe ita nia beiala sira mehi to’o ita nia gerasaun hetan tiha ona iha loron 20 de Maio 2002 hodi ita Restaura fali ita nia Independensia nebe Forsas Invasoras Indonesias mai hodi sira nia forsa politika militar no ekonomika iha tinan 1975 tama iha ita nia Soberania hodi invade, hodi viola no ikus mai sira okupa ilegalmente ita nia Rai doben Timor Leste, depois ita hateke ba kotuk liu processo ida que naruk; 450 anos dominasaun Portugues, besik tinan 25 luta armada klandestina ho politica no diplomatika hasoru administrasaun invasora Indonesia.
Hanesan Major General Lere Anan dehan “Os meios justificam os fins” atu atinge ita nia objectivo final. Los duni, ita atinge duni ho kustos ne’ebe bo’ot no todan: ruin, ran, vidas, matan ben, sacfricios, terus no susar oi-oin atu konkista lia fuan “ukun rasik an”.
Nune’e iha loron 20 de Maio 2002, Secretario Geral ONU nian Sr. Kofi Anan akompanha ho chefes do Estado, potencias kolonizadoras (Portugues ho Indonesia) ho nasaun vizinhas sira hotu sai sasin ba acto solene reconhecimento ONU nian ba independencia total i kompleta Timor Leste nian.
Ita ukun an tiha ona tinan 38 juridicamente hahu 28 Novembro 1975. Maibe legalidade no praticamente hodi reconhecomento internacional husi 20 Maio 2002. Hau hanesan cidadaun Timor Leste, hau iha direito no legitimidade atu expressa hau nia hanoin no sentimentu kona ba buat ne’ebe akontese iha kotuk, ba ohin loron no aban bain rua nia. Ora hau nia expressaun la monu ba nai ulun, ukun nain sira nia laran, buat ida ne’e,kestaun seluk.
Tanba ne’e mak iha loron 11 de Novembro loke forum debate maske hau la mosu. Maibe hau dehan ba publiko katak hau Mauk Moruk “la tauk, la rekua ba se se deit”. Iha lei regula ita hotu nia komportamento no moris. Ita hotu hakru’uk ba lei. Nune mos ita hotu hatene katak Republika Demokratika Timor Lorosae ne’e Estado de direito, nune prinsipios basilares da Demokrasia no Liberdade nrbr extraido husi Delarasaun Universal dos Direitos Humanos mak norteia kah konduz Povo no Sociedade Timor Lorosae nia moris loron2 nia iha ita nia Nasaun ida ne’e, tanba Deklarasaun Universal Direitos Humanos mak sebagai linha mestra kah pedra-angular ba ita ema kriatura hotu2 nia moris no lalaho kah hahalok iha ita nia Republika Demokratika Timor Leste ne’e.
Hau fo hatene ba publiko katak hau prepara an didiak lai; mak atu fo hau nia depoimento ba publiko iha loron ida. Bainhira los? Hau husu ba ita bo’ot sira hotu nia pasencia atu hein uitoan.
Hau husik hela klaru katak, hau opta ba paz, lia los, repozisaun verdade historika iha ita nia nasaun Timor Leste.
Hau kontra lia bosok, kontra nepotismo, kontra buat ne’ebe falsu, transforma demokrasia ba kapa ditadura institusional atu serbi egoisme ukun nain balun nian.
Hanesan ema Timor oan, hare sasan barak la los, desperta emosaun no sensibilidade forte. Nune’e hau hakilar ho lian maka’as kontra formas hotu-hotu violensia hasoru ema, uza forsa kilat, lia fuan, diferensia social ne’ebe ohin loron mosu grupo ki’ik ida riku bo’ot besik elite politika, iha maioria kiak nia le’et. Hau nia preokupasaun baseia ba dever atu konstroe sociedade ida justa ba ema hotu, ne’ebe kontempla ba ema hotu, la’os ba grupo ki’ik ida deit nia moris diak.
Ita hotu nia kontribuisaun no partisipasaun maka hetan independencia, nune’e ita hotu sai herdeiros ba nasaun ida ne’e.
Hau apela ba domin no paz duradoira, koperasaun ba dezenvolvimento nasional iha lia los nia mahon okos, hanesan ita Nain Maromak nia hakarak ba ita oan kriatura hotu2 iha Universo ne’e em geral i em particular ba ita Povo kik no kiak iha Timor Lorosae nia laran tomak.
Husi Concelho da Revolusaun Pacifica do Povo sofredor Maubere iha Quartel-General Fatuada, 12/11/2013.
Mauk Moruk Ran NakalY Lemoray Teky Timur / Maubere Tuba Rai Metin